یوسف عزەدین
لەودیو مەرگی زانراوەوە، مەرگ بۆخۆی مێژوویەکی لەبیرکراو یان هەندێک جار نەزانراوی هەیە، سەرباری ئەوەی کەمەرگ بەپێی جیاوازی کۆمەڵەکان و جوگرافیا و زەمەنەکان تێڕواینن و خوێندنەوەی جودا لەخۆ دەگرێت.
"ئیڤان ئیلیچ" زۆر بەوردی توانیویەتی لەوتارێکیدا بەناوی ( مەرگ دژ بەمەرگ )، رۆبچێتە نێو نەزانراوەکانی مەرگەوەو بەتایبەتیش کەئاماژە بەچاخەکانی نێوەڕاستی ئەوروپا دەدات، هەر بۆنمونە باس لەنەخشی سەر گۆڕێکی پاریس دەکات لەساڵی"1424"دا کەوێنەی کۆمەڵێک کەسی مردووی تێدایە لەکاتی سەماکردنداو هەر لەقەشەوە بۆ کەسە ئاساییەکان و ئەمەش لەو سەردەمەدا بە"سەمای مەرگ" ناسراو بووە، ئەوەشی سەیرە گاڵتەجاڕیی ئەو وێنەو نەخش و نیگارانەیە بەخودی مەرگ و هەوڵدانێتی بۆ دەرهێنانی لەو تەقدیسکردنەی کە مەرگ بەدرێژایی سەردەمانێک هەیبووە.
گرنگیدان بەمەرگ لەو سەردەمانەداو هەوڵدان بۆ تێکشکاندنی قودسیەتی بوونی، وا لە"هانس هۆلبین"دەکات لەساڵی"1538"دا بۆ یەکەمینجار کتێبێک بەوێنەوە دەربارەی مەرگ بڵاوبکاتەوە، ئەمە لەو سەردەمەدا رێنیسانسێک بووە، گۆڕانکارییەکی زۆر قوولتڕ بووە دەرحەق بەچەمکی مەرگ. خۆکوشتنیش شانبەشانی مەرگ، لەدێر زەمانەوە هەبووەو هەیە، رەنگە گەڕان بەشوێن مێژووی نەزانراو و نەنووسراوی خۆکوشتندا یەکێک بێت لەکارە سەختەکان، بەڵکو ئاستەمەکان.
شایانی باسە کتێبە ئاینییەکان وەک تێکستێک، زیاتر باسی کوژرانی مرۆڤمان بۆ دەکەن بەدەست مرۆڤێکی دیکەوە، گەرچی هەرهەموویان کردەی خۆکوشتنیان بەحەرام زانیوەو لەڕوانگەی تابۆ ئاینییەکانەوە یاساغیان کردووەو پێداگر بوون لەسەر ئەوەی کەنابێت کەس خۆی بکوژێت، بەڵام وەک نمونەی کوشتنی مرۆڤ بەدەستی مرۆڤ ئاماژەیان پێنەداوە، کەواتە ئەگەر هەر لەو سەردەمانەوە خۆکوشتن هەبووبێت، ئەوە بۆ هەبووەو هۆکارەکانی چیبوون، لەمڕۆدا خوێندنەوەی ئێمە بۆ مێژووی ئەو کردەیە چییە و ئەمانە زۆر پرسیاری دیکە قابیل بەکردنن؟!.
ئەوەی کەتایبەتیشە بەخۆکوشتنی دانەران، ئەوەندەی لێرەدا دەرفەت هەبێت هەوڵی وروژاندنی هەندێک پرسیار دەدەین.
"فۆکنەر" دەڵێت: "هەموومان سەبارەت بەرێکردنمان لەگەڵ خەونەکانمان بەرەو کامڵ بوون شکستمان هێنا، بۆیە من سەرکۆنەی خۆمان دەکەم دەرحەق بەو شکستە گەورەیەمان بۆ بەدیهێنانی ئاستەم... هەر ئەمەشە هۆکاری بەردەوامبوونی دانەر و هەوڵدانی چەند جارەی، چونکە هەر جارەی وا هەست دەکات، کەلەهەوڵدانەکەیدا سەرکەوتوو دەبێت، دیارە بێگومانیش نایگاتێ و سەرکەوتوو نابێت.. ئەگەر توانیشی کارەکەی لەگەڵ وێنە و خەون بگونجێنێت و ئەو کارە بەئەنجام بگەیەنێت، ئەوە هیچ شتێکی بۆ نامێنێتەوە بێجگە لەبڕینی قوڕقوڕاگەی و بازدان لەترۆپکی کامڵ بوونەوە، واتە بەرەو هەڵدێری خۆکوشتن".
کەواتە لەڕوانگەی "فۆکنەر" ەوە، دانەر کاتێک ناچارە خۆی بکوژێت گەر بەشێوەیەکی مەجازیش بێت، ئەو دەمەی دەتوانێت تێکستێکی کامڵ بنووسێت، کەواتە بەڕای ئەو ئەوەی کەخۆکوشتنی دانەر دوور دەخاتەوە، هەوڵدانیەتی بۆ نووسینی ئاستەم یان گەیشتنە بە ئاستەم.
دیارە ئەمەش پێچەوانەی ئەو راوبۆچوونەیە کەپێی وایە زۆرێک لەو نووسەرانەی کەخۆیان کوشتووە، هۆکارەکەی نەتوانینی نووسینی تێکستێکی جوداو جیاواز بووە، کەواتە خۆکوشتنی دانەر پەیوەست دەکەن بەشکستەوە. زۆر میتۆدی دیکەو راو بۆچوونی دیکەش هەن، کەهەریەک لەڕوانگەی جیاجیاوە مامەڵە لەگەڵ پێوەندی دانەر و خۆکوشتن دەکەن، بەڵام وەک "مالارمێ" دەڵێت: "هەموو میتۆدەکان وەهمن ."
نیگەرانی و دڵەڕاوکێمان بەرانبەر بەوەی لەمڕۆدا کامەیە بەهاکانی مرۆڤبوون، بەتایبەت مرۆڤبوون بەهایەکی سەقامگیر و جێگری نییەو سایەو سێبەری ریالیتەیەکی دەرەوەی خۆشی نییە.
دنیای جەنجاڵیی ئەمڕۆ تەراتێن لەمابەینی ئەڵتەرناتیڤەکاندا دەکات، ئەو ئەڵتەرناتیڤانەی بنەمای سەرەکی و سەرەتای دەرکەوتنیان نەزانراوە، ئەگەر یەکێک لەبنەماکانی زیندەبوون، بوونی ئیرادەی خوڵقاندنی ژیان بێت، ئەوە مافی نەفیکردنەوەی زیندەبوون و نەمانیش بەشێکە لەسیماکانی زیندەبوون. کەواتە خۆکوشتن بەدەر لەماهیەت و تەفسیرە نێگەتیفەکانی، ئیختیارێکی مرۆڤەو جیاواز لەزۆرێک لەبوونەوەرەکانی دیکەو بەشێوەیەکی بەرچاوتر و زیاتر، لەمێژەوە لەمێژوویی مرۆڤایەتیدا شوێنجێگەی لەژیانی مرۆڤدا هەبووەو هەیە.
سەیر و سەمەرەیی خۆکوشتنی "سامۆرای"ییەکان وەک دیاردەیەک سەرنجی زۆر کەسی راکێشاوە، یەکێک لەحیکایەتەکان باس لەگروپێکی سامۆرای دەکات، پاش تۆڵە سەندنەوە دەرحەق بەکوژرانی سەرۆکەکەیان لەدەسەڵاتدارێک و کوشتنی خۆی و دارو دەستەکەی، هەر هەموویان بەکۆمەڵ خۆیان دەکوژن!؟.. ئەوەی تائێستا بۆتە پرسیار ئەوەیە کەبۆ پاش توانینیان بۆ تۆڵەسەندنەوەو لەناوبردنی نەیارەکەیان، خۆیان کوشتوە، باشە ئەگەر خۆیان نەکوشتایە چی روویدەدا، یان پاش خۆ کوشتنیان چی روویدا، ئەمانەو زۆر پرسیاری دیکە، شایانی گوتنن؟!.
ئێمە هەموومان وەک بوونەوەرێک هەڵگری دوالیزمی ژیان و مەرگین، ئەمە چ وەک غەریزەو چ وەک ئەو هۆشمەندییە رێژەییەی کەهەمانە، لەگەڵ جیاوازی کات و شوێن و رۆژگارەکان. دیارە ئەوەندەی حەزمان بەدرێژبوونەوەی تەمەنمانەو هیوای پێ دەخوازین، ئەوەندەش مەرگمان لا یەقینەو دەرفەتی گومانمان نییە لێی، هەرچەندە بەدرێژایی مێژوو هەبوون و هەن پێیان وایە زیندوو دەبنەوە، یان وەک رۆحێک لەجەستەیەکی دیکەداو لەڕێی دۆناو دۆنەوە دێنەوە بوون، سەرباری زۆر تەسەووری دیکەی زیندوو بوونەوەی پاش مەرگ، بەڵام ئەگەر هەموو ئەمانە تەنانەت لای باوەڕدارانیشی یەقین بووایە ئەوە لەمەرگ نەدەترسان؟!.
لەدوایەمین ئاماری تایبەت بەرێژەی مردووانی چین ئەو راستییە دەرکەوت، کەسێ یەکی ئەوانەی کەمردوون بەشێکیان ئەوانەن کەخۆیان کوشتوەو زۆرترین ژمارە لەخۆکوژەکانیش نێرینەکانن و زۆر شتی دیکەی تایبەت بەخۆکوشتنیش، لەمڕۆیەکدا کەبۆتە دیاردەیەکی جیهانیی، راڤەکاری و لێوردبوونەوەی زۆر وردی دەوێت.
رەنگە ئەوەی کەپەیوەستە بەهۆکارەکانی خۆکوشتنەوە کارێک نەبێت راڤەکارییە تەقلیدییەکان دەڕۆستی بێن. زۆر پەنهان و نهێنی لەنێو ئەو ساتەوەختەدا خۆی حەشارداوە کەپێی دەگوترێت ساتەوەختی خۆکوشتن. سەیر نییە زۆرێک لەوانەی کەلەژووری لەسێدارەداندا چاوەڕێی تەنفیزی حوکمن، ئەگەر ئیختیاری خۆکوشتن بخەیتە بەردەستیان ناتوانن خۆیان بکوژن و چاوەڕێی جەللاد دەکەن تا وەک قوربانییەک بیانکوژێت.
بۆیە توانای ئەو کەسەی کەدەتوانێت خۆی بکوژێت، شتێکی سەرپێی و راگوزەر نییە، ناکرێت بەتەواویش پەیوەستی بکەین بەبارێکی دەروونییەوە. سەیر نییە کاتێک وەک راستییەک پەی بەوە دەبەین کەکەسە شێتەکان و نیمچە شێت و باری دەرووونییە شێواوەکان کەمجار هەبووە خۆیان کوشتبێت، لەکاتێکدا زۆریان دەتوانن شاڵاو بۆ کەسانی تر بەرن و تەنانەت بشکوژن؟!.
ئیدی خۆکوشتن وەک کردەیەک سەرباری هەر شتێک یەکێکە لەو کردانەی کەلەمێژەوە پاڵەوانی دروستکردووە، وەک چۆن "هانیبال" بەخۆکوشتنی بووە پاڵەوان و ئەفسانەو توانی لەکۆنترین زەمەنەوە وەک ناوێک بگاتە ئێستا. ئەم زاتە فینیقییە شتی زۆر سەیر و سەمەرەی کرد هەر لەڕێکردنی پێنج شەش مانگی نێو بەفر، بەخۆیی و سوپاکەیەوەو بڕینی چیاکانی ئاڵب و لەهەمووشی سەیرتر هێنانی فیل بوو لەگەڵ خۆی، تابردنییە بەردەم دەرکەکانی رۆما. کەچی ئەوەی ئەو پیاوەی لەمێژوودا هێشتەوە بەتەوایی ماجەرای سەرکەوتن و هێرشەکانی نەبوون، بەڵکو خۆکوشتنی بوو پاش شسکت هێنانی لەبەردەم رۆمانەکاندا.
شتێکی سەیری دیکەش زۆرێک لەو بیرمەندو نووسەرانەی تیۆریزەی خۆکوشتنیان کردووە، لەبارەیەوە تەنزیر و نووسینیان هەبووە، تەنانەت ئەوانەی بوونەتە پاڵپێوەنەری خۆکوشتنیش، خۆیان نەکوشتووە، کەچی ئەوانەی لەژیانیاندا قسەو باسێکیان سەبارەت بەخۆکوشتن نەبووە، لەئان و ساتێکدا خۆیان کوشتووە، هەر بۆ نموونە کەسێکی وەک هێمنگوای کەخۆکوشتنی زۆر نائاسایی دێتە پێش چاو، بەبەراورد لەگەڵ ژیان و تێکستەکانی، لەکاتێکدا ئەگەر کامۆ و سارتر و بیکیت خۆیان کوشتبا زۆر ئاسایی دەهاتە پێش چاو، هەرچەندە خۆیان نەکوشت و کامۆ بەڕوداوێک مرد و دوانەکەی دیکەش بەمەرگی سروشتی.
ئەگەر بڵێین بەشێوەیەکی رێژەیی خۆکوشتن پێوەندی بەجورئەتەوە هەیە، ئەوە دەکەوێتە سەر ئەوەی تێڕوانینمان بۆ جورئەت چییە؟!.. دەبێت بڵێین کام جورئەت ئەو جورئەتەی کەلەڕوانگەیەکی تەقلیدییەوە راڤە دەکرێت، یان ئەوەی لەڕوانگەیەکی ناتەقلیدییەوە راڤە دەکرێت.. هەرچۆنێک بێت کوشتنی خود لەکوشتنی کەسێکی دی شەریفانەتر و جوانترە، هەر هیچ نەبێت ئەو کەسەی کەخۆی دەکوژێت تەجاوز ناکاتە سەر ژیانی خەڵکانی دیکەو مافی ژیانیان لێ زەوت ناکات.
ئیشکالی زۆرێک لەتێزە فەلسەفییەکان لەوەدایە بوون وەک خۆی و مەعریفەی ئێمە سەبارەت بەبوون تێکەڵ دەکەن، بەم شێوەیەش بوون دەبێتە چەمکێکی ئەقڵی ئەبستراکت. هەردەم پێوەندی "من" بەکەسانێکەوە کەبەقەولی" هایدگەر" بە"ئەوان" ناودەبرێن و ئەوان بەشێکن لەو دیزاینە گەورەیەی کەهەمیشە بۆشاییەکانی نێوان شتەکان پڕ دەکەنەوە تا ئەو رادەیەی هەموو شتێک دەکەنە یەک و هاوشێوە، لەمیانی ئەمەشەوە توانای کەشف و گەڕانمان سنووردار دەکرێت، رێ بەموجازەفەو هەوڵدانمان بۆ زانین سنوردار دەکرێت، ئەوەی کە پێی دەگوترێت دەوروبەر و ئەوەی کەپێشی دەگوترێت خۆمان، لەمڕۆدا جیاکردنەوەی ئەگەر ئاستەمیش نەبێت زەحمەتە.
کاتێک باس لەوە دەکرێت کەکۆمەڵ ئازادیی خۆکوشتن لەتاکەکان دەسەنێتەوە، ئەوە دەبێت ئەو راستییە بزانین کەئێمە پێش ئەوەی ئازادیی خۆکوشتنمان لێ بسەنرێتەوە هەموو ئازادییەکانی دیکەمان لێ سەندراوەتەوەو بەخۆڕا لەدنیایەکی بێمانادا خۆمان هەڵدەخەڵەتێنین، دواجار ئێمە جگە لەمەرگ چاوەڕێی چی تر دەکەین. وەک "تاوی"ییەکان دەڵێن: "تاو دەفرێکی بەتاڵە، بەکاردەهێنرێت بەبێ ئەوەی کەپڕکرێتەوە." بەڵام ژیانی ئێمە ئەو دەفرە پڕەیە کەلێوانلێوە لەبێهووودەیی و بێ ئیرادەیی بەرانبەر بەقەدەرێک کەپێی دەگوترێت مەرگ، تۆ ئەگەر ماوەیەکی دیاریکراوت هەبێت بۆ ژیان چ واتایەکی هەیە بژیت یان بمریت ، هەر هەمووی عەبەسێکەو ئێمەیەک بۆ بەدبەختیمان لەڕێی هۆشەوە درکی پێدەکەین و تامەرگ گیرۆدەی ئەو راڤەکارییانە دەبین کەهەوڵی بەخشینی مانایەک بەژیان دەدەن.