نوسینی: ئان بارن (١٩٧٠)
وەرگێڕانی: هەڵگورد ئەحمەد
ئەم بابەتە هەوڵێکە بۆ پوختەکردنی کۆمەڵێک خاڵی جیاکەرەوە سەبارەت بەو هونەرەی لەماوەی دوو تا سێ ساڵێ ڕابردوو بە هونەری کۆنسێپچوەڵ ناسراوە. سروشتی ئەم هونەرە بەجۆرێکە کە کارە هونەرییە نەریتیەکان وەلا دەنێت و مشتومڕەکان سەبارەت بە هونەر لەجێگایان دادەنێت، ئامانجی ئەم بابەتەش تاوتوێکردنی ئەم خاڵەیە. بۆ ئامادەکردنی بابەتێکی وەها دووچاری گرفت دەبینەوە لە ووڵاتێکدا کە تێیدا "پێشکەوتنە" هونەریەکان لەسەر ئاستی ئیستاتیکای نیگار و پەیکەری مۆدێرن، یاخود فۆرم-خوازەکان (فۆرمالیست) ڕوودەدەن. لەڕێی تەشەنەکردنی ئەم هونەرە ترسنۆکو تیما لێڵانەوە (کە دواتر درێژەی پێ دەدەم) بەلێوردبوونەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی، لەناو کۆمەڵگای-هونەردا کەم دان نراوە بەوەی "زمان'ی وێنەو پەیکەر (هەڵبەت ئەوانەی ڕەچاوی ئیستاتیکایان تێدا کراوە وەک هونەر) کەوتوونەتە بەر پرسیاری ڕەخنەیی زۆرێک لە هونەرەکانی ئەمڕۆ (بۆ نموونە: ئەو هونەرانەی پەیوەندیان بە کۆنسێپچوەڵەوە هەیە). هەر بۆیە دەبێت لەڕێی ئاماژەدان بە هەندێک چالاکی هونەری ئەمڕۆوە دەستپێبکەم.
بەپێچەوانەی ئەوەی گۆڤارە پیشەییەکان دەخەنەڕوو، پرسی هەرەگەورە و سەرەکی هونەری فۆرمالیستی بریتیە لە پرسی ئیستاتیکا، کەتێیدا ڕۆڵی سەرەکی کاری هونەری ڕەهەندە ئیستاتیکیەکەیەتی. لەماوەی دەساڵی ڕابردوودا، کاتێک هونەری هونەرمەندان جەد و مۆریس و فلایڤن و لیویت و ئەندریە و هونەرمەندانی تر دەرکەوتن1، ئەو مۆفۆلۆژیایەی ئاڵێنرابووە زمانی وێنەکێشان، کوێرکرایەوە لەپێناو بونیادنانی بنا‌‌غەیەک بۆ ناساندنی هونەرێکی نوێی تێما سەرنتەری. هەروەک دۆناڵد جەد لەساڵی ١٩٦٣ ئاماژەی پێداوە، "وێنەکێشان دەبێت بەئەندازەی هەر جۆرە هونەرێکی تر تۆکمە بێت، نابێت پێداگری لەسەر شوناسێکی دیاریکراو بکات، نابێت هۆی بونی لەپێناوی بوون و مانەوەی خۆیدا بێت. ئەگەر وابێت، وەک وێنەی سەر دیوار و هەڵکۆڵدراوەکان کوێر دەبێتەوەو کۆتایی پێ دێت." بەدەربڕینێکی تر، بۆ ئەوەی وێنەکێشان پێگەی هەبێت، کێشەکانی دەبێت کێشەی هونەر بێت. بەڵام نە وێنەکێشان و نە پەیکەرسازی هاوتای هونەر نین، (واتە ناتوانن نوێنەرایەتی هونەر بکەن)، سەرباری ئەوەش دەکرێت لەناو کایەی هونەردا جێگایان بێتەوە. کاتێک ڕواڵەتی نیگارکێشان بە هونەر بزانین، ئەوا هەڵەمان لە شوناسی کۆمەڵێک شتدا کردووە بە هونەر خۆشییەوە کە (بێگومان ڕواڵەتی نین). پەسەندکردنی بنەمایەکی وەها بۆ هونەری کەسێک؛ پێویستی بە پەنابردنە بەر تێمایەکی خەمڵێنراو هەیە سەبارەت بەوەی هونەر دەتوانێت چۆن بێت وە چۆن دەرکەوێت.
ڕۆڵی کاریگەر لە مانەوەو درێژەکێشانی ئەرکی هونەری فۆرمالیستی، پابەندە لەسەر ئەوەی فۆرمالیستخواز "ئەزموونە هونەرییەکەی" بخاتە ڕوو، هەروەها ڕەخنەگریش "ئایدیای ئەزمونەکە" ڕاڤە بکات. پێدەچێت ئەو هونەرمەندانە بەرپرسیارێتی ئایدیاکانیان لەئەستۆ نەگرن و بەجێی بێڵن بۆ ڕەخنەگران تا ڕاڤەی ئەو ئەزموونانەیان بۆ بکەن کەلەڕێی هونەرەکەوە دابینیانکردووە. زیاتر لەوەش، تەواوی پلەبەندی و ڕیزکردنی ڕۆڵەکان لەڕێی؛ بۆ نموونە، گەلەریەکان، و هەڵسوڕێنەری مۆزەخانەکان، و ڕەخنەگرەکان هتد. ڕێکدەخرێن، ئەمانەش نایانەوێت هونەر شوناسە نەریتیەکەی لەدەست بدات، پشتیان بە هەوڵەکانیان بەستووە لە بەدامەزراوەکردنی ئەزموون-وەک-هونەر، ئیستاتیکا-وەک-هونەر، وە تەنانەت وەگەڕخستنی پارە-وەک-هونەر. هەربەو شێوەیە، هونەر ڕۆڵ دەگێڕێت لەڕێی "ئەزمونە" بەکلتورکراو ڕێکخراوەکانەوە، هاوشان ئەم هەوڵە لەڕێی کۆنسێپتێکی گریمانەکراوی هونەرەوە بەڕێوە دەچێت. ئەو کۆنسێپتەی کار لەسەر چۆنێتیبوونی هونەر دەکات. ئەمە ڕێک ئەو هەوڵە ڕێکخراوەیە کە "هونەری کۆنسێپچوەڵ"ی ڕادیکاڵی گرتویەتیە بەر بۆ هەرەس پێهێنانی.
لەماوەی سەدەی بیستدا، هەموو داهێنراوەکانی بواری هونەر لە خانەی کۆنسێپچوەڵ تێپەڕێ نەکردووە؛ هەڵەیە ئەگەر ئەرکی هونەر بەو گۆڕانکارییە بزانی کەلە هونەری کەنار-تیژەوە ڕۆیشت بۆ هونەری کەنار-نەرم، ئەمە تێڕوانینێکی تەلیسکۆبانەیە بۆ زمانی هونەری تاقە هونەرمەندێک کەتەنها هەندێک شتی ناو نیگارکێشی ڕێکخستوەتەوەوە بەس. لە سەردەمی هونەری کۆبیزم و چوارگۆشە ڕەشەکەی هونەرمەند مالیڤێچەوە بۆ تابلۆ تارمایی-ئامێزەکانی ڕاینهارد، خواستێکی بەهێز هەبووە بۆ هونەری ئەبستراکت؛ هەرواش مایەوە تا هونەرمەندەکان ویستیان هونەرەکەیان داماڵن لە "جیهانی گۆشت و ئێسک" و پاکیکەنەوە لەهەر شتێک بناسرێتەوە. هەرشتێک لەناو پانتایی و بواری هونەردا ڕاستەوخۆ بەهونەر نەزانرایە، وردەوردە لادەبرا. هونەری کۆنسێپچوەڵ دەکرێت هەڵهێنجراوی ئەو نەریتە بێت؛ هەر بە سڕینەوەی جێکەوتە مۆرفۆلۆژییەکانی بواری هونەرەوە نەوەستا، بەڵکو بەجارێ هونەری دابڕی لە فۆرمی خستنەپێڕو.
کاریگەری هونەری مینیمیلیزم2 بەسەر بیرکردنەوەی هەندێک هونەرمەندی کۆنسێپچوەڵەوە بریتیبوو لە ئاگابوون لەوەی کە ئۆبجێکتی هونەری خۆی بەتەنها مانایەک نابەخشێت. یەکێک لە کارەکانی هونەرمەند ئەندریە لەگەلەری دووان (Dwan)، دەبێتە کارێکی هونەری، بەڵام ئەگەر لە لاڕێیەکدا دانرا، مەرج نیە بە هونەر دابنرێت: بۆ نموونە، لەم بارەدا ئەم ئۆبجێکتە تایبەتمەندی ناسینەوەی هونەریی کەم دەبێت، کەواتە بۆئەوەی وەک هونەر بناسرێتەوە، پشتبەست دەبێت بەو نێوەندەی ئوبجێکتەکەی تێدا دانراوە3. نێوەندێک لەو شێوەیە "پاڵپشتی زمانەوانییە" کۆمەڵگەی-هونەر دابینی کردووە بۆ کارە هونەریەکان؛ لەڕێی پاڵپشتێکی لەم شێوازە ئێمە کاری هونەری وەک هونەر دەناسینەوە. بەدەربڕێنێکی تر، "ئەوەی هەڵبژێردراوە بەتەواوی پشتبەستە بەوەی چۆن یەکێک لەگەڵ هەڵبژێردراوی یەکێکی کەدا مامەڵە دەکات." هونەری کۆنسێپچوەڵ، هونەری لە شێوازی دەربڕین لەڕێی زمانی هونەرییەوە ترازاند بۆ لێکۆڵینەوە لە خودی زمانەکە4؛ ئایدیای هونەری لەپشتی مامەڵە سنوردارەکان لەگەڵ ئۆبجێکتەکان بەرفراوان کرد، وە بەدرێژەدان بەمەش دەستبەرداری بایەخی ئیستاتیکی هەموو فۆرمەکان بوو.
بۆ درێژەدان و گشتگیرکردنی باسەکەمان، ئەتوانین ئاماژە بەو هونەرە مینیمیلیزمە بدەین کەدواتر دەرکەوت، بژاردەی هونەرمەندەکان یان "بەکۆنسێپچوەڵکردنی هونەربوو" واتە وەلانانی ئۆبجێکتەکان، وە یا "بەبینگەکردنی هونەر" و گەڕانەوە بۆ هونەری ئەبستراکت ئێکسپرۆشیونیزم بوو هتد.،. (ئاڕاستەی دووەم لەناو پەیکەرەبەندی هونەری نەریتی ڤیژوەڵدا جوان مامەڵەی لەگەڵدا کرابوو، کەوابوو باش پاڵپشتی لێ کرابوو؛ لەڕاستیدا، لەشاری نیو ۆرک لەگەلەرییە نوێکانی وەک ویتنی ئانیەڵ هتد... زیاد لەپێویست پەرەیان پێ دەدا، بەڕادەیەک ئیدی بێ تام بووبوو.
لەمڕۆماندا، زۆرێک لە ئەرکە نەریتی و باوەکانی هونەر، وەک دابینکردنی چێژ و لەزەتی بینگەیی، و ڕازاندنەوە، لەلایەن جیهانی مۆدێرنەوە جێیان پڕکراونەتەوە. ئەگەر ئەم جیهانە، دیمەنە ئیستاتیکیەکانمان بۆ دابیندەکات وەک بینای ئیمپایە ستەیت یان وێنە تەلەفیزیۆنیە گۆستراوەکانی مەریخ، ئایا لەم بارەدا هیچ پێویستیمان بە جۆرە فۆرمێکی هونەری سنوردار هەیە؟ کاتێک هونەر داماڵرا لەو فۆرمەی هونەرەکەی پێ خراوەتە ڕوو، وە بوو بە ئایدیایەکی پەتی هونەرمەندەکە، ئایا لەم بارەیدا لەتوانایدایە، وەک زانست و فەلسەفە، پێگەی هەبێت و سەرقاڵی دۆزەکانی خۆی بێت.
کاتێک وادانرا هونەر لە ناو ئۆبجێکتەکەدا نیە، بەڵکو لەناو کۆنسێپتە هونەرییە تەواوکراوەکەی هونەرمەندایە، ئایا دەکرێت ڕەهەندەکانی تری هونەرەکە کوێربکرێتەوە و سەراپا هونەر بمێنێتەوە. (. . .)
تێبینیەکان:
1 ئەم بەشە لەسەر ئەو جموجوڵە هونەریانە بنیادنراون کەلە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوو لەڕووی کۆنسێپچوەڵەوە پەیوەندیان بە باسەکامانەوە هەیە. هونەرمەندە "بەناوبانگە" فۆرمەلیستیەکانی وەک (نۆلاند، ستێلا، کارۆ، هتد.) کەمێک لەم باسەو گلاون، لەڕاستیدا هیچ هونەرمەندێکی نیگارکێشی فۆرمالیستی تێوەگلاو بە کۆنسێپچوەڵ لەماوەی دەساڵی ڕابردودا دەرنەکەوتوون، ڕەنگە لەسەردەمی نیگارەکانی ساڵی ١٩٥٩ی ستێلاوە.
2 هونەری مینیمەڵ زۆر کەم کاردانەوەی گرنگی هەبوو، وە ڕەنگە هەر ئەمەش بووبێت کەوادەردەکەوت لە ئوستورالیا جێگەی نەگرت. هونەرمەندانی کۆنسێپچوەڵ بەشی پێویست هونەرەکەیان گلابووە ناوەڕۆکی هونەری کۆنسێپچوەڵی تا بنوسن لەسەری؛ پێویستیان بە ڕەخنەگرەکان نەبوو تا لەجێی ئەمان بنوسن.
3 ووتە ئێجگار باو و بڵاوەکەی گرینبێرگ کە دەڵێت "هونەر بەتەواوەتی پەیوەندی بە ئەزموونەوە هەیە" جێی ڕقی هونەری کۆنسێپچوەڵە، وە هەوڵێکە بۆ بینینی تەنی-هونەری وەک قەوارەیەکی ئەزموونی، لەدەرەوەی ناوچەی هۆشەکی هونەرمەند وە لەم ناوچەیەشدا (گریمانەی) خۆراکی باش و شاخ و چیاو هەورەبروسکەش دەکرێت!
4 بەکارهێنانی ووشەکان خۆی لە خۆیدا گرنگی نیە. ئەوەی گرنگە ئەو زانیارییە هونەرییە کەلەناو ووشەکاندا هەڵگیراون. نیشاندانی نوسراوی هونەری "وەک هونەر" ئەوە ناگەیەنێت کە ووشەکان لەڕوانگەی ئیستاتیکیەوە مانادارن.
