بەدواداچون و ئامادەکردنی: هەڵوێست علی
بەشی پێنجەم
بە گوێرەی ئەوەی لە کتێبی ئەهلی حەق دایە، هونەری موزیک لە دێرزەمانەوە لەناو پەیرەوانی ئەم ئایینەدا برەوی هەبووە. لە نامەی سەرئەنجام (سروودی یارسان) دا هاتووە "ئەو کاتەی خوا ویستی ئادەم، یان مشیە بخوڵقێنێ، رۆح بەبەر ئادەم دا نەچوو، بۆیە دوای (٤٠)رۆژ، خوا بە (بنیامین) ی سەر دەستەی فریشتەکانی فەرماندا، کە (گیان)بەبەر ئادەم دا بکات بنیامینیش ئاوازی (راست)ی بۆ گیان (رۆح)ژەند و بەو جۆرە رۆح چووە جەستەی ئادەمەوە.
ئەم چیرۆکە شا نیعمەتوڵا جەیخون ئابادی موکرییش دەیگێرێتەوە، کە یەکێکە لە رابەرانی یارسانی دەستەی (شا هەیاسی) و لەسەدەی سیازدەی کۆچیدا ژیاوە. لەبارەی رۆح بەبەرداکردنی ئادەم و گێرانەوەی چۆنیەتی خوڵقاندنی(ئادەم)ەوە،ئاماژە دەکات و دەڵێت:چوونکە جەستەی گڵینی ئادەم، رۆحی تێدا نەبوو، فریشتەکانی حەوتەوانە(ناوی ئەستێرەن)تکایان لە خوا کرد، کە رۆح بەبەریدا بکات. خواش فەرمانی پێدان، کە رۆحبەبەریدا بکەن. بەڵام رۆح رازی نەبوو بچێتە ئەو جەستە گڵینەوە. ناچار فریشتەکان گەرانەوە خزمەت خوا و تکایان لێکرد چارەیەک بدۆزێتەوە، ئەویش فەرمووی: بچن موزیک بژەنن تا رۆح رووی خۆش نیشان بدات و بچێتە جەستەی ئادەمەوە. فریشتەکان رۆیشتن و (موزیک)یان بۆ رۆح ژەند. رۆحیش دەستبەجێ چووە جەستەی ئادەمەوە. ئادەمیش دەستی بە سوپاس و ستایشی خوا کرد.
لەکتێبی دەورەی حەوتانەشدا، کە بەشێکە لە نامەی سەرئەنجام، وا هاتووە گوایە پەیام بەرێکی ئاریای کە سیمای یەکێک لە حەوتانەی هەبووە، لەسەردەمی پاشایەکی زاڵم دا، دەرکەوتووە و خەڵکی بۆ یەکتا پەرستی خودا بانگ کردووە. بەڵام خەڵک داوای موئجیزەیان لێکردووە، ئەویش ئامێرێکی موزیکیی دروستکردووە، لە حەوت ئاوازی لێداوە. بەهۆی ئەو ئاوازانەوە، پۆل پۆل خەڵکی بە پیریەوە چوون و ئایینەکەیان پەسەند کردووە. (پاشا)ش کە بەمەی زانیووە، فەرمانی دەستگیرکردنی دەرکردووە، بەڵام کاتێک دەست و پێوەندەکانی شا چوون بۆ گرتن و کوشتنی ئەو پەیامبەرە و گوێیان لە ئاوازەکانی بووە، ئایینەکەیان قبووڵ کردووە. ئیتر پاشاش کە هەست دەکات جەماوەر و لەشکرەکەیشی دەچنە سەر ئایینی ئەو پەیامبەرە، ناچار ئەویش چاوی لەوان کردووە. ئەم ئامێرە موزیکییە، ناوی ئەسلەحەی سازژەن (چەکی سازژەن) بووە:
بواندی داستان، ئەسلەحەی((سازژەن))
هەر کە پەی وێتان مەکەردەن پێوەن.
جگە لەمەش پەیرەوانی ئەهلی هەق،لە گەرمەی کۆری زیکر و شۆر و خرۆشانیاندا، بە ئاوازی تەنبوور و سروود خوێندن، رۆحی خرۆش و ئاڵۆز و شڵەژاویان ئارام دەکەنەوە.
سوڵتان ئیسحاقی بەرزنجیش هەر خۆی تەموور ژەن و سروود خوێنیش بووە و لە جەمخانەدا بە ئاوازی تەموور و سرودی بە کوڵ و دڵنیش، خۆی گەشە و پرشەی بە کۆرەکە داوە و شەقڵێکی تایبەتی بە جەمخانە بەخشیوە.
عابدینی جافش کە یەکێکە لە یاران و پەیرەوانی سوڵتان ئیسحاق، سەردەستەی تیپی تەمبوورژەنان بووە و لە تەمبوورژەناندا شارەزای و بەهرەیەکی زۆری هەبووە، چوونکە پیرناری هەورامی، (کە ئەمیش هەر تەمبوورژەن بووە) بە سیمای جووتە موزیکزانی بە ناوبانگی سەردەمی ساسانی (باربەد،نەکیسا) چوواندوون و وتویەتی:
نەکیسا:ئەحمەد، باردەد: عابدین
ها فەرهاد، داوود شاپوور، پیرموسین.
قاسدیش،کە شاعیرێکی سەدەی سیازدەی هیجری و سەربەم رێبازگەیەیە، لە شیعرەکانیدا ئاماژە بە سەمایەک دەکات، کە بەهۆی ئاوازی موزیکەوە سازدەبێت و دەڵێت، "لەورۆژەدا کە ئەو سەمایەی تێدا دەکرێت، سەرتاسەری جیهان دەبێتە چراخان و هەرچی غوڵامان و فریشتەیە، روو لە دەشت و چیا دەکەن چوونکە سوڵتان (شا، یار، خوا) لەو رۆژەدا بەنیازی بیستنی ئاوازی موزیکە، وە ئامادە دەبێت و لەم ئاهەنگەدا بەشداردەبێت و گوێ لە ئاوازی موزیک دەگرێت و هەر خۆیشی ئاوزێک دەژەنێ. کە ئەم ئاوازەی(سوڵتان)، لە ئاسمانەوە بۆ زەوی دێتە خوارەوە.
شاعیرانی سەر بەم ئایینە و بەتایبەتیش ئەو چەند شاعیرە گەورەیەی بە شێوەی گۆران شیعریان نووسیوە، هەموویان لە شیعرەکانیاندا بە وردی باسی گرنگی موزیک دەکەن. لە سەید یاقوب (سەی یاقووی ماهیدیشتی.١٨١٣-١٨٨٣ز) شاعیری ناودار یەکێکە لەو شاعیرانە و لەم شیعرەدا کە بە نموونە دەینووسین، ئاوا باسی ئەو موزیک ژەن و گۆرانی بێژانەی سەردەمی خۆی دەکات کە ناوەکانیان دەخەینە کەوانە:
زاهید! حەرامەن، زاهید! حەرامەن
زاهید زیندگی وە تۆ حەرامەن
نەشۆرت وەسەر، نەپات وەدامەن
نەهەرگیز مەجلس عشقت مەقامەن
مەسجدنشینی، دووە لەباسانی
بێ خەوەر ژە ئێش مەزەی خاسانی
تەماشای ئەبرۆی خەم نەکەردەنی
ژەو خەمە، قامەت چەم نەکەردەنی
سەیر نەکەردەنی گۆنای گوڵناری
ئاگانیت ژەن سۆز دەرد دڵداری
ژەرای دەرد عشق گومراهیت نییەن
سوراحی وەدەس(سوراحی)ت ییەن
(ئەمیز)ت نەدیەن وە تارشەوە
(نازار)و ئاهەنگ قەتار شەوە
(سلێمان)وەو سۆز کەمانچەشەوە
زیرەش مەوەرۆ دڵ وە غەشەوە
پەنجەی(سەی مامێ)، تریکەیتەموور
"٩"
نەغمەش دڵ مەکەی وە لانەی زەنبوور
ناڵەی موتریبان نەکردەنی گۆش
مەردەی یەک رۆژە بکەی فەرامۆش
خوسوس جەقوانەی رەقیس(رەزایی)
نە رەقس فارسی،رەقس کەذایی.
ئەم پێوەندی و عیشق و ئاوێتە بوونەی ئەهلی حەق و موزیک سیمایەکی وای داونەتێ بێ سێ و دوو بڵێین: دید و فەلسەفەی ئەم ئایینە بۆ مرۆڤ، بۆ گەردوون، بۆ کردگار، لەوەدایە کە هەوێنی هەموو ئەوانە لە موزیکدا دەبینێ. موزیک لای ئەهلی حەق هەوێنی هەموو گیانلەبەران و بێ گیانێکە، هەوێنی رۆحە، خۆراک و هەناسەی رۆحە. رۆح بەبێ موزیک، مات و بێ جووڵەو گۆشەگییرە.
موزیک لای ئەهلی حەق، تاقانە سروودی رۆح و بزوێنەری هەستی مرۆڤانەی مرۆڤە بەرامبەر بە چارەنووسی خۆی. مرۆڤ لە هەموو راز و سکاڵا و سوپاس و داد و گازندەکانیاندا، موزیک دەکات بە سروود و پەیامی نێوان خۆی و کردگار. هەر بۆیەش لەکاتی ناشتنی هەر یەکێک لە پێرەوانی ئەهلی حەق دا، تا بۆ ناو گۆرەکەی شۆردەکەنەوە، موزیک(تەموورە)ی بۆ دەژەنن.
